Tản mạn về giống hoa mai vàng ngày Tết - Mừng xuân Canh Tý 2020

Người Việt thường lẫn lộn trong việc đặt tên hoa. Chẳng hạn, cùng tên Mai nhưng những hoa này lại thuộc nhiều tộc họ thực vật không có liên hệ bà con gì cả.

Như gốc cây Mai đại thụ ở địa danh Chùa Cây Mai (Sài Gòn) có tên mỹ miều trong thơ văn là “Bạch Mai”, tên dân dả “Mai Mù u”, có tên khoa học Ochrocarpus siamensis var. odoratissimus Pierre, thuộc họ Bứa Guttiferae. “Mai Chấn Thủy” thường làm cây kiểng, tiểu cảnh (bonsai) là Wrightia religiosa (Teisjm. Binn) Hook. f. thuộc họ Apocynaceae.

Ở bài này, tôi chỉ đề cập đến Hoa Mai Vàng (Huỳnh Mai, Hoàng Mai) mà người dân Miền Nam, từ Huế cho tới Cà Mau, đều có chưng một vài cành trong dịp Tết Nguyên Đán. Tên khoa học của Hoa Mai Vàng Ngày Tết này là Ochna integerrima (Lour.) Merr. (cũng có tên Elaeocarpus integerrima Lour., và Ochna harmandii Lec., tên Trung Hoa 金莲木) thuộc họ Ochnaceae. 

Mai Ochna ở Việt Nam

Theo GS Phạm Hoàng Hộ, họ Ochnaceae tại Việt Nam có hai loài Mai Ochna:

Mai tứ quý, còn gọi là Mai Đỏ, trước đây mang nhiều tên như Ochna atropurpurea DC., Ochna multiflora, Ochna serratifolia, hiện nay các nhà khoa học cùng chấp nhận tên Ochna serrulata (Hoshst.) Walp. Loài Mai này có nguồn gốc phía đông Mủi Hảo Vọng (Cape of Good Hope), thuộc Nam Phi. Hoa cũng màu vàng, cành ít hoa hơn, và ra bông lẻ tẻ suốt năm. Mai này thường trồng trong sân trước nhà, trong chậu để làm cây cảnh, nhưng không cắt nhánh để chưng trên bàn như loài Mai Vàng. Mai tứ quý chịu lạnh giỏi, vì có nguồn gốc xứ lạnh, ở vĩ độ 32º Nam Bán cầu, nơi có nhiệt độ trung bình 7 °C trong mùa lạnh, nên được ưa chuộng ở Bắc Mỹ nơi có khí hậu ôn hòa trong mùa đông (trên 10°C). Trung quốc và Việt Nam du nhập giống này từ lâu đời. Tại miền Bắc Việt Nam, đa số mai Ochna là mai tứ quý.

Mai Vàng (hoàng mai – thường gọi là huỳnh mai vì cử húy tên chúa Nguyễn Hoàng, Champax) tức Ochna integerrima, là loài mai bản địa, mọc hoang trong rừng còi từ Quảng Trị vào Nam, có hoa từ tháng 1 đến tháng 4 dương lịch, tùy nơi. Đây chính là Mai Vàng Ngày Tết ở Miền Nam. Tôi đã cố công tìm kiếm trên mạng, cũng như trong các sách thực vật học vùng Đông Dương và Đông Nam Á để tìm nguồn gốc chữ Champax, thì thấy có tên này, nhưng không nói đó là ngôn ngữ nước nào. Phải chăng Champax và Champa (nước Chiêm Thành) có liên hệ với nhau? Bởi vì lảnh thổ hoa Mai Vàng cũng chính là lảnh thổ của Chiêm Thành ngày xưa.

Mai Vàng ngày Tết Ochna integerrima phân bố địa lý từ vùng Đông Bắc Ấn Độ,  Andamans, Nicobars (giữa vĩ tuyến 6º và 14º N), Bangladesh, Burma, Bán đảo Mã Lai, đến Đông Dương, từ xích đạo cho tới Khammouan (vĩ độ 17.4 ºN) thuộc Lào, Đảo Hải Nam (vĩ tuyến 20 º N), và Tây Nam Quảng Đông (khoảng vĩ tuyến 24 º N) gần vùng biên giới Việt Nam và Trung Quốc, nơi có nhiệt độ mùa đông trung bình 10ºC. Tại vùng cực bắc này, hoa Mai Vàng bắt đầu nở vào tháng 3 và 4 dl, nở rộ từ tháng 4 đến tháng 6 dl.

Tại Việt Nam, Mai Vàng thấy mọc hoang ở rừng núi Côn Đảo (vĩ tuyến 8º 02’ N, là đảo cực nam của Việt Nam), tập trung nhiều nhất từ vùng rừng núi ở Miền Đông, Miền Trung, Cao Nguyên cho tới Quảng Trị, từ mực nước biển cho tới cao độ 700 m. Trên vĩ tuyến 17 ºN, cũng thấy Mai Vàng mọc rải rác ở vùng Quảng Bình (Bến Én), Đèo Ngang (Hà Tỉnh), Nghệ An (Nghĩa Đàn), Ninh Bình (Tam Đảo), đảo Bái Tử Long (vỉ độ 20.70 ºN, Quảng Ninh). Cũng tại Quảng Ninh có giống Mai Vàng ở núi Yên Tử, chịu được lạnh, và hoa có mùi thơm. Hà Nội ở vĩ độ 20°53' - 21°23N, có nhiệt độ trung bình mùa đông là 15.2°C, có khi sụt xuống 2.7°C (tháng 1/1955). Ngược lại, Vịnh Hạ Long cũng có cùng vĩ độ (20°45'-20°50' N), nhưng nhờ ảnh hưởng của biển, nhiệt độ trung bình mùa đông ấm hơn (16-18°C), và ít khi xuống dưới 12°C. Truyền thuyết cho rằng giống Mai Yên Tử này là con cháu của gốc Mai Vàng do vua Trần Nhân Tông trồng trên núi Yên Tử khi nhà vua đi tu (từ năm 1285 đến 1288).

Như vậy, trong lãnh thổ Việt Nam, Mai Vàng là giống bản địa mọc tự nhiên từ Nam chí Bắc, và giới hạn phân bố cực bắc của giống này ở khoảng vỉ độ 24 ºN trong lảnh thổ Trung quốc. Tại vĩ độ này, như Tiandong Xian (vĩ độ 23 º.60’N, cao độ 60 m) có nhiệt độ trung bình mùa đông khoảng 10-12°C.

Mai Vàng Ochna integerrima được mô tả là loại cây lá rụng theo mùa (deciduous) trong rừng lá rụng ở Đông Nam Á. Lá mai rụng trong mùa đông, sau đó ra hoa trong mùa Xuân, từ tháng 1 đến tháng 4 dl. Tuy nhiên tại Việt Nam, giống Mai Vàng có lá xanh quanh năm (evergreen), ngoại trừ giống mai vàng Trại Thủy ở Nha Trang (nơi có tượng Phật trên đỉnh núi khi vào thành phố) lá rụng vào mùa đông trước khi ra hoa rực rở vào dịp Tết ta. Mai-vàng chịu khô hạn và cháy rừng rất giỏi, không chịu úng nước. Sau cháy rừng, thân cây phần trên bị chết, nhưng phần gốc vẫn sống, đâm chồi mạnh, cho nhiều hoa trái hơn để bảo tồn nòi giống. Chim ăn trái chín và nhờ vậy cây Mai được phân tán rộng rải. Mai là giống vùng nhiệt đới, không chịu lạnh được nhiều, nhưng giống Mai Yên Tử ở Miền Bắc (Quảng Ninh) chịu lạnh rất giỏi. Mai Yên tử nở hoa sau Tết Nguyên Đán, thông thường từ giữa tháng Giêng đến tháng 3 Âm Lịch. Các Việt kiều ở Mỹ nên tìm trồng giống Mai Vàng này.

Vì Việt Nam trải dài từ vĩ tuyến 8º 02' đến 23º 23' N, có nhiều loại khí hậu và tiểu khí hậu khác nhau, nên không ngạc nhiên là có rất nhiều giống Mai Vàng, có nhiều đặc tính khác nhau, khác biệt về màu sắc, số cánh hoa, chịu đựng hạn hay lạnh khác nhau. Nhờ chim ăn trái và phát tán rộng rải, rồi qua hàng ngàn năm được thiên nhiên tuyển chọn, rồi do con người tuyển chọn (như hoa mai vàng Yên tử do các nhà sư tuyển chọn trong hơn 700 năm) để thích ứng cho mỗi môi trường địa phương, nên có lẻ giống mai vàng ngày tết rất đa dạng. Ông Quách Giao (Tập san Hoa cảnh) đã mô tả rất chi tiết hàng trăm giống Mai Vàng ở mỗi địa phương từ nam chí bắc, từ hoa 5 cánh thông thường tới hàng trăm cánh hoa, ngoài màu vàng, trắng, hồng, đỏ lại có giông mai cánh màu đen đen (Hoa Mai Bình Giả).

Vùng Khánh Hòa đến Phan Thiết có lẽ là vùng đa dạng nhất ở Việt Nam về hoa mai vàng, từ loài mai biển ngoài hải đảo (khoảng 200 đảo thuộc khánh Hòa, như Khải Lương, Đầm Môn, Vạn Ninh, Hòn Tre, Thủy Triều, Cam Ranh), đến mai vùng bãi cát, rồi mai rừng còi, cho tới mai núi, từ thung lũng thấp tới độ cao trên 400 m, đa dạng về màu sắc, số cánh hoa, về hương thơm. Vì vậy, không ngạc nhiên trước đây dinh Độc Lập, cũng như nhiều công thự khác ở Sài Gòn, đều có chưng cây Mai Vàng chở từ rừng núi Cam Lâm (Khánh Hòa).

Theo ông Quách Giao, trong lãnh thổ từ Bình Thuận đến Khánh Hòa có những giống mai vàng quý như Mai Vïnh Hảo ở vùng núi Vïnh Hảo (Phan Thiết), thân cây nặng gấp rưỡi mai thường, nên gọi là “mai đá”, gỗ thật cứng, hoa to cánh phẳng, từ 12 đến 16 cánh màu vàng rất đẹp và lâu tàn. Mai Cà Ná, Bình Châu, hoa 5 cánh màu vàng nhạt, mọc hoang ở những khu rừng từ Đồng Bò (Nha Trang) chạy vào tới Cà Ná, Bình Châu. Nha Trang có giống Hoàng Mai Tám Cánh đặc thù của núi Hoàng Mai Sơn (núi Trại Thủy), giống này lá rụng trụi lủi vào mùa đông và ra hoa rực vàng cả núi đồi vào dịp Tết. “Cọp Khánh Hòa, ma Bình Thuận). Cách đây 70 năm, Phước Hải của thành phố Nha Trang là một rừng mai chạy dài từ biển tới núi Đồng Bò:

Mã Vòng đêm vắng ma trêu nguyệt

Phước Hải Xuân về cọp thưởng mai

(Thơ Thuần Phong Trần Khắc Thành)

Đa số các giống Mai Vàng trổ hoa vào dịp Tết ta, nhưng có một giống Mai Vàng ở đảo Hòn Đỏ Nha Trang nở hòa vào giữa tháng 4 âm lịch, vào mùa Phật Đản.

Go to Link