Mai là loại hoa không thể thiếu được trong nhà người dân ở Nam bộ vào dịp Tết.
Hoa mai không chỉ tôn vinh vẻ đẹp rạng
ngời cho ngày xuân mà còn là văn hóa, phản ánh nhân sinh quan của người dân
vùng đất phương Nam qua hàng trăm năm nay.
Dân Miền Nam vốn xuất
thân từ đồng bằng Sông Hồng, đa số từ vùng Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tỉnh và Quảng
Bình. Theo bước Nam Tiến, di dân tiến dần vào Nam. Khi chúa Nguyễn Hoàng vào đất
Thuận Hóa (Huế) lập cơ nghiệp nhà Nguyễn (khoảng năm 1600) hùng cứ phương nam
sông Gianh.
Đèo Ngang vốn là biên
giới giữa Việt Nam và Chiêm Thành, ở vĩ tuyến 18 ºN, có cao độ 300 m. Mặc dù độ
cao không nhiều như Hải Vân, nhưng khí hậu phía bắc và phía nam Đèo Ngang có phần
cách biệt lớn.
Ở phía bắc, như Hà Tĩnh
(vĩ độ 18°19'59"N) nhiệt độ trung bình mùa đông khoảng 17 ºC, có khi xuống
8 ºC, ngược lại ở phía Nam có khí hậu nóng hơn, như ở Đồng Hới (vĩ độ 17º21' N
) là vùng khô hạn hơn, nhiệt độ trung bình mùa đông 18.7ºC.
Kể từ nam Đèo Ngang đến
Đèo Hải Vân, nhiệt độ mùa đông cao dần. Chẳng hạn ở Huế (vĩ độ 16º 28’N), có
nhiệt độ trung bình mùa đông 20 ºC, lạnh nhất là 10ºC. Đèo Hải Vân (vĩ độ16°28'
N, cao độ 1495 m) ngăn chận gió Bắc thổi từ lục địa Trung Hoa, nên phía nam có
khí hậu ấm hơn. Chẳng hạn ở Đà Nẳng (vĩ độ 16°04'12"N) có nhiệt độ trung
bình mùa Đông 18-23 ºC, và ít khi lạnh dưới 15 ºC. Và từ đây vào Nam, nhiệt độ
mùa đông tăng dần.
Tập tục chưng mai vàng
trong dịp Tết chỉ thấy từ Huế trở vào nam. Trước đây 50 năm, dân chúng vùng từ
Quảng Trị trở ra không có chưng hoa Mai trong dịp Têt mà chỉ chưng Hải đường (Chaenomeles spp. họ Rosaceae), Đổ quyên (Rhododendron
sp.), hay hoa hồng (Rosa spp.), vì
hoa mai nở trễ sau Tết rất xa (tháng 2 và 3 dương lịch) và không nhiều hoa.
Ngày nay nhờ phương tiện di chuyển hàng hóa dễ dàng và đời sống kinh tế khá
hơn, văn hóa chưng mai vàng ngày tết được phổ biến rộng rãi hơn, mai được chở đến
từ các tỉnh phía nam.
Như vậy, giới hạn nhiệt
độ trung bình mùa đông để Mai Vàng trồng được phải trên 10 ºC, và để cho hoa
Mai Vàng nở dịp gần Tết (trước hoặc sau Tết 2-3 tuần) phải trên 15 ºC. Đó là lý
do tại sao từ Huế trở vào Nam có văn hóa chưng Mai Vàng trong dịp Tết, vì có điều
kiện khí hậu (cùng với kỹ thuật lặt lá) để hoa mai vàng nở tự nhiên trong dịp Tết.
Riêng ở Miền Bắc, nhờ ảnh hưởng của vùng biển mà Hoa Mai Vàng Yên tử có hoa,
trong khi ở những vùng khác Mai Vàng có hoa rất trễ khoảng tháng 2 hay 3 dương
lịch, và hoa không nhiều. Như vậy, từ vùng Quảng Trị trở ra Miền Bắc không có
điều kiện nhiệt độ mùa đông thích hợp cho mai vàng nở rộ trong dịp Tết. Thay
vào đó, hoa Đào thích hợp xứ lạnh, được tuyển chọn lâu đời qua mấy ngàn năm để
hoa nở rộ vào dịp Tết, chính là hoa lý tưởng của Miền Bắc.
Mai
Vàng và người Việt lưu vong
Sau 1975, hàng triệu
người Việt vượt biên “bỏ của chạy lấy người”. Tài sản cả một đời bỏ lại quê
nhà, nhưng khi có điều kiện về thăm quê cũ, dĩ nhiên tài sản không được phép
mang theo, nhưng họ lại lén lút mang theo một tài sản tinh thần quý giá - hạt
hay cây con mai vàng ngàyTết cho quê hương mới (vì luật lệ rất khắt khe khi du
nhập giống cây xứ lạ vào nước sở tại, nhất là Australia và Hoa Kỳ). Kể từ đó,
mai vàng ngày tết, và mai tứ quí được trồng ngoài vườn (nơi có khí hậu cho
phép), hay trong nhà (trong chậu, dạng bonsai trong chậu nhỏ) được thấy ở
Hawaii (Honolulu, vĩ độ 21ºN, ngang Hà Nội), Miami (25ºN), Tampa (27 ºN), New
Orleans (29 ºN), Houston (29 ºN), Dallas (32 ºN), San Diego, Little Saigon,
Long Beach, Los Angeles (California, 33-34 ºN), Oklohama City (35 ºN) và San
Jose (California, 37 ºN). Như vậy, cực bắc của hoa mai vàng của người Việt ở Mỹ
là vĩ tuyến 37 ºN). Tại London (51 ºN), tôi biết có nhiều người trồng mai vàng
trong nhà nhưng không có hoa, ngoài trừ ở Vườn Bách Thảo Hoàng Gia Kew (Royal
Botanic Garden Kew) trồng trong nhà kiếng nhiệt đới (nhiệt độ điều chỉnh
27-32ºC) có mai vàng trổ hoa vào dịp Easter (đầu tháng 4).
Tại Hoa Kỳ, ở tất cả
mọi thành phố có đông người Việt đều có bán chậu mai vàng và mai tứ quý trong dịp
Tết. Các chậu mai này được trồng ở các thành phố miền nam California, nơi có
nhiệt độ ban ngày >18 ºC, nhiệt độ ban đêm > 10ºC trong tháng 1 dl, là
tháng lạnh nhất trong năm. Chẳng hạn, nhiệt độ ban ngày/ban đêm vào tháng 1 dl ở
San Diego (vĩ độ 32º.70’N) là 18.9º/10ºC, nhưng thỉnh thoảng có sương muối
(frost). Để tránh chết vì sương muối bất thường, chậu mai được đặt trong sân vườn
vào mùa hè và mùa thu, nhưng dời vào nhà hay nhà kiếng vào mùa đông. Ngay cả ở
San Jose (Bắc California, vĩ độ 37 ºN, nhiệt độ tháng lạnh nhất là tháng 1 dl,
nhiệt độ ngày/đêm 16 º/6 ºC), mai vàng thấy trồng ở chùa Đức Viên, và trong dịp
Tết cũng thấy có bán mai vàng dưới dạng chậu nhỏ hay bonsai, không có bông nhiều
và đẹp bằng ở những nơi khác.
Vì khó bảo vệ, mua
mai về chỉ thưởng ngoạn một năm, giá một cây mai (chưa kể tiền chậu) ở vùng
Little Sài Gòn (nam California) tối thiểu 30 đô la, mai lớn có nhiều hoa thì
giá cao gấp bội, hơn 200 đô la, nên là một thị trường béo bổ cho người sản xuất
mai vàng bán trong dịp Tết. Ngày nay, đa số mai vàng bán ở Hoa Kỳ sản xuất từ
Hawaii, cùng vĩ độ với vùng Hà Nội, nhưng có khí hậu ôn hòa, ấm áp trong mùa
đông hơn. Tại Honolulu, tháng 2 dl lạnh nhất, nhiệt độ ban ngày 27 ºC, ban đêm
18 ºC, tương đương với khí hậu vùng Khánh Hòa, rất lý tưởng cho canh tác hoa
mai vàng nở rộ đúngTết ta.
Hoa Mai Tết Bình Định